Sunuş
Herşey bilgi ile başladı. Yaşamın her karesinde, her katmanında sonsuza yakın miktarda bilgi akıp durmakta. Hayatın başlangıcı ile yaşıt olan bu gerçek, özellikle insanın bilgiyi taşıma ve işleme yöntemlerini keşfetmesiyle, insanlar tarafından değerlendirilebilir ve aktarılabilir oldu.
Yazının keşfi, bilginin işlenebilirliği tanımında tam bir çığır açtı. Bir insanın bir bilgiyi, belki de kendisinden yüzlerce yıl sonrasındaki başka insanlara, kendi yorum, his ve gözlemlerini katarak aktarabilmesine olanak tanıyan sihirli ve gizemli bir güce sahip oldu, insanlık.
İnsanlık yazıyı mukaddes kabul etti, çünkü bilgi taşıyıcısıydı. Neye bulduysa yazdı; mağara duvarlarına, kayalara, derilere, ağaç ve yapraklara…
Yazının günlük yaşama girmesi, yazı temelli olmayan ama yazıdaki sistematikten esinlenen pek çok farklı iletişim yöntemini coğrafyaların ve kültürlerin özelliklerine göre insanlığa taşıdı. Bunlardan birisi de dumanla haberleşmeydi.
Kâğıdın keşfi, yazının bu devrimselliğine adeta bir ok gibi saplandı: Kâğıt insanlığa yüzeyde büyüklüğe karşın ağırlıkta hafiflik sundu ki bu tam da beklenen, stratejik bir kırılım noktasıydı. Bilgi artık her yerdeydi; uzak coğrafyalara taşınıyordu, kâh ulaklarla kâh bir güvercinin ayağında. Kâğıt bilgiye özgürlük getirmişti, seyahat edebilirlik ve bunun sonucunda artan entelektüel paylaşım, ticaret, bilim ve kalkınma…
Çeşitli doğal kaynakların iş yapabilirliklerinin keşfi; bilginin işlenme süreçlerinde yeni bir dönem açtı: Bilgi, sonlu durumdan oluşan, insan yapısı düzeneklerle işlenebiliyordu artık. Domino taşları gibi; tasarlanmış ve kurgulanmış mekanizmalar istenen çıktıları vermek üzere kullanılabiliyordu. Suyu, havayı ve çeşitli akışkanları taşıyıcı olarak kullanan hidrolik düzenekler, sibernetik denilen ve bugünün mekatronik, robotik sistemlerinin temellerini üretti.
Sonunda; çağımıza perde aralayan yeni bir sıçrama daha yaşandı ve elektrik bulundu. Bu buluş kablolu ve manyetik yöntemlerle bilginin taşınması ve işlenmesinin, lambalı ve yarı iletken teknolojili radyo, televizyon ve sonunda bilgisayarların birer iletişim aracı olarak günlük yaşama girmesini sağladı.
Çok kabaca anlatmaya çalıştığım, iletişimin bu serüveninde değişmeyen tek şey; iletişimin vaz geçilmezleri olarak bilinen; alıcı, verici, ortam, yöntem, bilgi gibi bileşenlerdi. Bugün de şekil değiştiren tüm formuna rağmen, iletişim bu bileşenler arasında yaşanmaya devam etmekte.
Bu süreçlerin bir başka yönü de veriyi mutasyona uğratarak anlamlı bilgi üretmenin yolunu açmış olmalarıdır. Henüz bu ayırımı yapmadığım için yukarıda bilgi olarak tanımladığım niceliklerin aslında ham veriler olduğunu, bilgi işleme süreçleri sonrasında değerli ve anlamlı bilgi kümelerine dönüştüğünü söyleyebiliriz.
İletişim birebir veya bire çok yayıncılık (broadcast) gibi klasik şablonlarını kullanarak insanlar arasında kurulmaya ve yeni çıktılar üretmeye devam ediyor. Ancak iletişim mekanizmalarından geçerek işlenen veri miktarı her geçen gün artmaya devam ediyor. Bu ise bizi büyük veri kavramıyla tanıştırıyor.
Enformatik Nedir?
Özellikle teknoloji alanında kimi ifadeler gündemde yoğun yer işgal edip sık tekrarlanmalarına rağmen, genellikle haklarında eksik ya da yanlış bir intibalar söz konusu olabilmektedir. Enformatik de bu gibi teknik terimlerden birisidir. Bu yazıyı hazırlamadan önce, sayıları hızla artan üniversitelerdeki enformatik bölümlerinin internet sayfalarını taradım ve kendilerini nasıl ifade ettiklerini anlamaya çalıştım. Henüz yeni açılan bazı bölümlerde, enformatiğin üniversite personeline bilgisayar kullanmayı öğreten bir kurs gibi tanımlanmasını yadırgayarak tespit ettim.
Türk Dil Kurumu başta olmak üzere, yerli ve yabancı pek çok sözlük ve ansiklopediyi taradığımda henüz “enformatik” ifadesine yer verilmediğini görüyorum. Bu durum hem enformatik kavramının disiplin dışı insanlarca algılanışındaki zorluğa hem de konunun olmasa da bu ismin, halen günlük yaşam için yeniliğinin bir göstergesi olabilir.
Tereddütleri gidermeye katkı sağlamak ve disiplin içindekilere de enformatiğin farklı bir açıdan sunumunu gerçekleştirmek üzere şöyle bir yol haritası izleyeceğim:
İletişimin baş tol oyuncusu bilgiye yönelik olarak yapılan eylem bilgilendirme, bilgiyi iletme, bilgi verme anlamına gelen İngilizce “inform” olsun ve bu fiile önek (prefix) ve sonekler (suffix) ekleyerek genişletelim:
Örneğin;
Mis-inform yeni bir fiildir ve yanlış bilgi vermek anlamına gelir.
Inform-ation (enformasyon) ismini elde etmek için kullanılan sonek, bilgi akışının ve bilgilendirme çalışmasının klasik yöntemler ve ortamlar kullanılarak gerçekleştiğini vurgular.
Inform-(m)atic(s) (enformatik) türetilmiş ismi ise, “matic” sonekinin anlamı gereği; otomatize edilmiş (otonom) süreçler, mekanizmalar, cihazlar üzerindeki bilgi akışı ve işleme süreçlerini ele alır ki bu tanım tam da bilgisayar ve bilgi otomasyon sistemlerini işaret eder.
O halde, enformatik bilgisayar ve türevlerinde bilginin saklanması, işlenmesi, anlamlandırılması gibi süreçlerin tümüyle ilgili bir disiplindir. Yazılım ve donanımsal birimlerin bu kapsamda analiz ve tasarımıyla ilgilidir. Doğaldır ki; sayılan bu unsurların hepsi, süreçler boyunca kullanıcı veya hizmet alıcı insanlarla etkileşimdedir. Bu durum ise ergonomi, okunabilirlik, verimlilik gibi pek çok yan başlığı da dahil ederek enformatik alanını zenginleştirmektedir. Bu zenginlik, enformatiği tek bir disiplin olmaktan öte; mühendislikten psikolojiye çok disiplinli bir bilim haline getirmektedir.
Bu zenginliğin bir göstergesi ve enformatiğin odaklandığı alt uygulamayı işaret eden, sayıları her geçen gün artan, çeşitli enformatik türevleri birbirinden altıkları öneklerle ayrılırlar:
Bio-informatics; bilgisayar bilimleri ve bilgi teknolojileri kullanılarak biyoloji ve genetik alanında yapılan bilgi işleme disiplinlerini,
Neuro-informatics; yine bilgisayar bilimleri ve teknolojileri ile yapılan sinir bilimi (nöroloji) çalışmalarını,
Socio-informatics; insanlar arası etkileşimi bilgisayar ve matematik temelli analiz eden, insanlar arası ağları ve ilişkileri tahlil etmeyi amaçlayan uygulama alanını,
Medical-informatics; tıbbi veri analizi çalışmalarını,
Econo-informatics; ekonomik parametrelerin birbirleri ile olan ilişkileri bilgi teknolojileri kullanarak ortaya koyup tahminde bulunma yeteneğini artırmayı amaçlayan faaliyetleri kapsayan, özel enformatik alanlardır. Bunlar gibi başka enformatik alt uygulamaları da vardır ve sayıları her geçen gün artmaktadır. Sayılan tüm alt disiplinlerin ortak özelliği, hepsinin bilgi ve iletişim teknolojileri, bilgisayar paydasında toplanmış olmalarıdır. Aksi halde; enformatiğin değil, enformasyonun ilgi konusu olurlardı.
Enformatik ’in İnsanlığa Katkısı
Aynı zamanda enformatik; bilgi teknolojilerinin katı ve robotik bir çerçevede gelişerek insanların algı ve yaşam normlarını kendisine uydurmasına engel olarak, insan dostu, insansılığa daha yakın, kolay algılanabilir çıktılar veren teknolojilerin geliştirilmesini de amaçlar.
Başlangıçta oldukça katı çizgileri bulunan bilgi teknolojileri ve yazılımların, enformatik süreçleri işletmeye başlamalarıyla birlikte giderek kullanıcı dostu ürünler ortaya çıkardıklarını görüyoruz. Bugünün akıllı cihazları ve bilgisayarlar geçmişe göre daha ergonomik, daha kişiselleştirilebilir olmalarını bir anlamda, enformatik çalışmalara borçlular.
Enformatik teknoloji zemininde yapılan her türlü iletişimle etkilenir: Bu teknoloji üretenler için sağır bir insanı işitir kılmak ya da konuşamayan bir kişiyi konuşturmak anlamına gelebilir. Diğer bir ifadeyle; fiziki bir uzvu eksik olan kişinin protez kullanarak bu eksikliğini tamamlayabilme hakkını, bilgi iletişim kusurları olan insanlara da verebilmenin yöntemlerini geliştirme de enformatik bir çalışma alanıdır.
Nöroenformatik (Bilgi teknolojileri tabanlı sinir bilimi) çalışmaların, görme engelli bir insana görebilme yetisi, görüyormuşçasına algılayabilme tatminini yaşatmasını düşünün veya sinir sistemi tahrip olmuş, felçli bir hastayı yeniden yürütebildiğini.
Otizmli insanların karşılaştıkları iletişim sorunları da enformatik çalışmalar kapsamında giderilmeye çalışılmaktadır.
Kansere, biyoenformatik çalışmalarla genetik açılımlar getirildiğini düşünün. DNA sarmalımızdaki üç milyar baz çiftinin sayısız kombinasyonunun neden olabileceklerini görebilmek için bilgisayar bilimleri ve bilgi teknolojilerine, dolayısıyla enformatiğe gereksinim duyar genetikçiler. İşte bu çok disiplinlin alanın adıdır, biyoenformatik.
Trafik, belediyecilik, toplu taşıma, sağlık, eğitim, meteoroloji, coğrafi bilgi sistemleri, kamu yönetimi gibi hayal edebileceğimiz her alanda, enformatik radikal açılımlara neden olur; daha önceden görülemeyenlerin görülmesine olanak tanır, verimliliği artırır, maliyeti düşürür, memnuniyeti artırıp anlaşmazlıkları ve kayıpları giderir. Kısaca; bugünün dünyasında enformatik her yerdedir.
3. Geleceğin Dünyasında Enformatik
Bilgisayarlar artık, spesifik bir yazılım için kullanılan özel amaçlı ve müstakil cihazlar değiller. Şüphe götürmeyecek şekilde, birer iletişim cihazı haline geldikleri gibi akıllı türevleriyle dünyanın iletişiminin tam merkezine oturmuş bulunmaktalar.
Bundan yirmi yıl önce bir bilgisayarda kablolu ağ bağlantısı özelliği aranmazken ve gerektiğinde ek ağ kartı eklenerek bu özellik kazandırılırken bugün ağ bağlantısı soketi her bilgisayarda standart bir özellik olarak bulunuyor. Bundan on yıl önce kablosuz bağlantı özelliği gündemde bile değilken, bugün bu özelliği taşımayan bilgisayarların hatta yazıcıların, telefonların, sayısal fotoğraf makinelerinin satış şansı bile yok gibidir.
Bilgisayarların giderek özel yaşama girmesi, akıllı cihazlarla kişisel yaşam içinde yoğun olarak yer alması insan ve bilgisayar etkileşiminin daha da hayati bir rol üstlenmesine neden oldu. Geçmişte sayısal iletişimin altyapısını oluşturan ağ kavramı WAN (Geniş alanlı ağ, Wide Area Network) ve LAN (Yerel kablolu ağ, Local Area Network) başlıklarını çağrıştırırken, bugün PAN (Kişisel alan ağı, Personal Area Network) ve BAN (Giyilebilir teknolojilerin oluşturduğu ağ, Body Area Network) kavramlarından söz etmekteyiz.
Görüntüleme teknolojilerindeki değişim, görüntüyü minimize etti, eğip bükerek kol saati durumuna getirdi. Dolayısıyla, insan bilgi teknolojileri ile daha önce hiç olmadığı kadar yakın şimdi.
Bu birlikteliğin sağlıklı olabilmesi, insanın insani özelliklerini kaybetmeden ve sosyal yaşamın sağlıklı akışını zedelemeden insan-teknoloji dostluğunun gelişebilmesi ve gerçekten teknolojinin insan yaşamında doğru konumlandırılabilmesi için enformatiğin kilit rol oynayacağı, açıktır.
Yazılım projelerinin analizden tasarıma ve gerçeklemeye kadar insan merkezli olarak yeniden tasarlanması, yeni cihazlara konumlandırılması da enformatiğin desteğine gereksinim duyar.
Engelli insanların engellerinin bugünün teknolojisiyle ortadan kaldırılması yine enformatik çalışmalar desteğinde yürüyecektir.
Tıp dünyasının enformatiği keşfetmesiyle, bugüne kadar çözümsüz gibi duran pek çok ağır ve yaşamsal hastalığın dış parametrelerle ilişkileri yine enformatik araştırmalarla ortaya çıkarılabilmektedir. Bu çalışmalar gelecek için büyük umut vaat etmekteler.
Dünya kaynaklarının iktisadi kullanımı büyük veri çalışmaları, farklı dil, inanç ve kültürden insanların teknoloji koridorunda birbirilerini anlayarak yaklaşmaları yine enformatik çalışmalara sağlanacak desteklerle mümkündür.
Günümüzün karmaşıklığı, artık hemen hiçbir bilim dalının tek başına çözemeyeceği kadar artmış bulunmaktadır. Enformatik araştırmalar, farklı disiplinlerden bilim insanlarını bir araya getirerek çok disiplinli çalışma alışkanlığının ve paylaşım kültürünün kazanılmasını sağlar.
Çünkü teknoloji de insan gibi; anlaşılabildiği kadar faydalıdır. Enformatik bilgi teknolojilerinden azami fayda sağlanabilmesi için yürütülen tüm bilimsel çalışmaların zeminidir.
Cem TURAN
