BİR DEVRİN SONU: İSTATİSTİK BİTİYOR MU?

İstatistik çalışmalara hep şüpheyle yaklaştım. Geçmişin izlerini kullanıp gelecek hakkında tahminlerde bulunmanın bazı gizemli, gizemli olduğu kadar da tehlikeli sonuçlar doğuracak yönleri olduğunu düşünen birileri içimde hiç susmuyor.

Nasıl sussun; günümüzün dinamik yaşamına bakın: Hemen her gün devrim niteliğinde kırılmalar yaşıyoruz, dünya daha önce hiç tecrübe etmediği yeni olayları bir bir yaşayıp tüketiyor. Şartlar, koşullar, ortam sürekli değişiyor ve istatistik, özellikle yaşama dair alanlarda da geçmişin şablonlarının geleceği çizeceğini iddia ediyor. Oysa ben, insanın istatistik tevatürler kaldırmayacak kadar renkli ve sürprizlerle dolu olduğunu düşünüyorum ve onun dahil olduğu toplusal hayatın da.

1 Kasım 2015'te Türkiye oldukça ilginç bir genel seçim yaşadı. Sonuçlar, istatistik tabanlı çalışan bütün kamuoyu araştırma şirketlerini deyim yerindeyse; alabora etti. Hiçbiri ortaya çıkan reel tabloyu tahmin edemedi. "Tahmin" hatası büyüktü.

Bir başka hal dikkatimi çekti aynı seçim sürecinde: Yaklaşık iki aya sıkıştırılmış bir süre sonunda gerçekleşen bu seçim, bugüne kadar yaşananlardan çok farklı atmosferde cereyan etti. Buna bir örneğim de kamuoyu araştırma sonuçlarının geçmiştekiler gibi ifşa edilmesinde gösterilen iştahsızlıktı. Kimse durumdan emin değildi, bir önceki seçim sonuçlarının etkisinde kalınmış ve yine benzer bir tablonun ortaya çıkmasına neredeyse büyük "olasılık" olarak bakılıyordu. Buna göre siyasi partiler birbirlerine koalisyon konusunda ince mesajlar bile gönderiyorlardı. 

Bu tuhaf belirsizlik her seçimde adeta milletin iradesini, idrakini silkeleyen kamuoyu araştırmalarının sonuçlarından halkı nispeten uzak tuttu. İyiki de tuttu, millet kendi öz dinamikleriyle, özgür iradesiyle, manipüle edilmeden, ağız tadıyla oy kullanma şansını yakaladı ve sonuç tam anlamıyla milli iradenin tecellisiydi. İşte bu durum, 1 Kasım seçimlerini öncekilerden ayıran önemli bir teknik detay olarak tarihe geçti. Veri analizcilerinin durup düşünmesi için önemli bir kapı araladı.

Daha önce de dile getirmiş olmama rağmen ilk kez bu seçimde savımı test ve ispat şansı buldum. Öncekilerinde kamuoyu şirketlerinin "istatistiki tahminleri" ile dolup taşan televizyon ekranları ve gazeteler buna fırsat bırakmıyordu. Diyeceğim o ki; kamuoyu araştırma şirketleri basına sürekli yansıyan istatistikleriyle, sadece seçmenlerin eğilimleri hakkında tahminde bulunmuyorlar. Daha önemlisi; ilan ettikleri tablolara göre seçmenin bilinçaltına çalışıyorlar. Yani aslında geneli yansıtmasa da bir istatistik sonucu çokça gündeme getirmek, sosyal bilinçaltında hipnotik bir algı yönetimi ortamı sağlıyor. Tıpkı bir kişiye kırk kere aynı şeyi söylerseniz, kendini onun varlığına inandıracağı gibi; birleşerek tek ve ulusal bir irade ortaya koyan insanlar üzerinde istatistiğin "irade programlayıcı" bir etkisinin olduğunu, bugün daha net olarak söyleyebilirim.

Düşünün bir kere: Size seçim tahmin istatistiği bombardımanı yapılıyor. Olacağı iddia edilen bu tablodan memnunsanız pozisyonunuza yapışırsınız. O andan itibaren etkisiz elemansınızdır hatta rehavete kapılabilirsiniz, "oy vermesem de olur" deyip gitmeyebilirsiniz. Memnun değilseniz ya tersine çevirmek için gayri ahlaki yollar da dahil, ek bir efor gösterirsiniz ya da yenilgiyi kabul edip yine pozisyonda kalırsınız. 

Hatırlayın; 7 Haziran seçimlerinde çok yoğun olarak birileri ellerindeki son koz gayriahlaki de olsa uygulamaya koydular ve internetten var güçleriyle "Tepkini göster, oy pusulasında muhalefet partisinin kutusuna çarpı at!" kampanyası yürüttüler, sanki iktidar partisinin elinden çıkmış gibi gösterilmiş görsellerle. (Bildiğiniz gibi; oy pusulasında mühür dışı bir işaret koymak, oyu geçersiz kılıyor.) Bu gayret, iktidar partisine oy vereceklerin oylarını geçersizleştirmeyi, kutsal olan bireysel iradeyi çöpe dönüştürmeyi amaçlayan etik dışı, ahlaklı ve sinesinde değer barındıran hiçbir insanın tevessül etmeyeceği bir işti. Neden yaptılar? Çünkü 7 Haziran öncesi istatistikler onlara şans vermiyordu. İstatistikler onları azmettirdi, onlarda da ahlak yoktu ve yaptılar. Aynı dezenformasyonu çok cılız olarak, yer yer 1 Kasım'a bir iki gün kala yine gördük ama bu defa söz etmeye değmeyecek kadar zayıftı. Neden? Çünkü istatistikler yoktu, birileri her gün onları istatistikle kışkırtmıyordu.

Daha net bir ifadeyle yeniden söyleyeyim: İstatistik kimi zaman aslında doğru tahmin etmiyor, tahminine kitleyi inandırabiliyor ve gerisi çorap söküğü gibi geliyor. Bu da istatistiği kullanan elin niyetine göre, dezenformasyon kaynağı olarak işlev görüyor, bilişsel yanılsama üretiyor.

Peki alternatifi ne? Canlı veriyle çalışmak. Minicik örnek kitleleri alıp kültürü, aklı, fikri, sosyoekonomik durumu, ilişkileri, inandıkları, anlam uzayı birbirinden farklı insanların tamamına atfetmek yerine kitlenin tümünden gerçek veriyi damıtmak, veriyi olgunlaştırıp bilgiye dönüştürmek, veri madenciliğinin modern yaklaşımları ile bunları modellemek, veri ağlarını kurmak, ağ biliminin mahareti ile gerçeğe ermek...

Saf istatistiğin son kozlarını paylaştığı sadece benim fikrim değil. Bu konunun duayeni yabancı ve yerli pek çok bilim insanının da benzer düşünceler taşıdıklarını kitaplarından okuyorum. En son geçtiğimiz aylarda Türkiye'de ilk kez yapılan ve benim de katıldığım Ulusal Ağ Bilimi Çalıştayı'nda da yine benzer görüşler gündeme gelmişti.

Bu düşüncelerimi aktarmamın temel iki nedeni var: Kamu yönetimini veri tabanlı kitle manipülasyonları konusunda uyarmak, verilerin ifşası konusunda disiplin ortaya koymalarına dikkat çekmek. İkinci olarak da büyük veri kümeleriyle gerçek zamanlı veri analizlerinin her geçen gün kritik öneminin daha da arttığı konusunun altını çizmek. 

Bilgiyi yorumlayamıyorsanız güçlü değilsiniz. İstatistikle fala bakmak, daha da kötüsü istatistikle bilinçleri altüst etmek yerine canlı, gerçek veriyle canlı demokrasiye doğru koşuyor dünya.

Cem TURAN